Χρόνια πολλά στην αγέραστη και πάντα «στη μόδα» Μόνα Λίζα

Η απόλυτη μούσα με το πιο αινιγματικό χαμόγελο που πέρασε στην ιστορία με το διάσημο πορτρέτο της γεννήθηκε σαν σήμερα

Μόνα Λίζα – ίσως το πορτρέτο που έχει γίνει σύμβολο και παραμένει διαχρονικό, επίκαιρο και αντέχει αιώνες τώρα –και ειδικά τα τελευταία χρόνια– τους καλλιτεχνικούς και διάφορους χιουμοριστικούς πειραματισμούς, αναδεικνύοντας τη μούσα του Λεονάρντο Ντα Βίντσι ως την απόλυτη μούσα που θα ήθελε να έχει κάθε καλλιτέχνης.

Ένα πρόσωπο, ένας πίνακας, ένας μύθος. Η Λίζα ντελ Τζοκόντο (ιταλικά: Lisa del Giocondo), το γένος Γκεραρντίνι (Gherardini), γεννήθηκε στις 15 Ιουνίου 1479 και πέθανε στις 15 Ιουλίου 1542. Ήταν Ιταλίδα ευγενής και μέλος της οικογένειας Γκεραρντίνι της Φλωρεντίας και της Τοσκάνης. Το όνομά της δόθηκε στη Μόζα Λίζα, την προσωπογραφία της που ανατέθηκε από τον σύζυγό της και ζωγράφισε ο Λεονάρντο ντα Βίντσι κατά την Ιταλική Αναγέννηση.

Λίγα είναι γνωστά για τη ζωή της Λίζα. Γεννήθηκε στη Φλωρεντία και παντρεύτηκε στην εφηβεία της έναν έμπορο υφάσματος και μεταξιού, που αργότερα έγινε τοπικός αξιωματούχος. Ήταν μητέρα πέντε παιδιών και είχε αυτό που θεωρείται ότι ήταν μία άνετη και συνηθισμένη ζωή μεσαίας τάξης. Η Λίζα ξεπέρασε τον άντρα της, ο οποίος ήταν αρκετά ανώτερος της.

Αιώνες μετά το θάνατο της Λίζα, η Μόνα Λίζα έγινε ο πιο διάσημος πίνακας στον κόσμο και πήρε μία ξεχωριστή ζωή από τη Λίζα, τη γυναίκα. Οι εικασίες από τους μελετητές και τους χομπίστες κατέστησαν το έργο τέχνης μία παγκοσμίως αναγνωρισμένη εικόνα και αντικείμενο εμπορικής εκμετάλλευσης. Το 2005, η Λίζα προσδιορίστηκε οριστικά ως το μοντέλο της Μόνα Λίζα.

Στις 5 Μαρτίου 1495, η 15χρονη Λίζα παντρεύτηκε τον Φραντσέσκο ντι Μπαρτολομέο ντι Ζανόμπι ντελ Τζοκόντο, ένα πολύ επιτυχημένο έμπορο υφάσματος και μεταξιού και έτσι έγινε η τρίτη σύζυγός του.

Ο Φραντσέσκο έδωσε παραγγελία στον Λεονάρντο για μία προσωπογραφία της συζύγου του και στον Ντομένικο Πούλιγκο για έναν πίνακα του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης. Θεωρείται ότι παρήγγειλε την προσωπογραφία της Λίζα για να γιορτάσει τόσο τη γέννηση της Αντρέα όσο και την αγορά του σπιτιού της οικογένειας.

Η Μονά Λίζα πληροί τις απαιτήσεις του 15ου και του 16ου αιώνα για την απεικόνιση μιας γυναίκας αρετής. Η Λίζα απεικονίζεται ως πιστή σύζυγος μέσω χειρονομίας – το δεξί της χέρι στηρίζεται πάνω από το αριστερό της. Ο Λεονάρντο παρουσίασε επίσης τη Λίζα ως μοντέρνα και επιτυχημένη, ίσως περισσότερο από ότι ήταν. Τα σκουρόχρωμα ενδύματα και το μαύρο πέπλο της ήταν επηρεασμένα από την ισπανική υψηλή μόδα και δεν είναι μία απεικόνιση πένθους για την πρώτη κόρη της, όπως έχουν προτείνει κάποιοι μελετητές. Η προσωπογραφία είναι εντυπωσιακά μεγάλη. Το μέγεθός της είναι ίσο με εκείνο των παραγγελιών που έκαναν οι πλουσιότεροι χορηγοί της εποχής. Αυτή η υπερβολή έχει εξηγηθεί ως ένδειξη της κοινωνικής φιλοδοξίας του Φραντσέσκο και της Λίζα.

Την άνοιξη του 1503, ο Λεονάρντο δεν διέθετε πηγή εισοδήματος, που ίσως εν μέρει εξηγεί το ενδιαφέρον του για μία ιδιωτική προσωπογραφία. Αλλά αργότερα εκείνο το έτος, πιθανότατα έπρεπε να καθυστερήσει την εργασία του στη Μόνα Λίζα όταν έλαβε πληρωμή για την έναρξη της Μάχης του Ανγκιάρι, η οποία ήταν μία πιο πολύτιμη παραγγελία και η οποία είχε ανατεθεί για να ολοκληρωθεί μέχρι το Φεβρουάριο του 1505. Το 1506 ο Λεονάρντο θεώρησε την προσωπογραφία ημιτελή. Δεν πληρώθηκε για το έργο και δεν το παρέδωσε στον πελάτη του. Οι ζωγραφιές του καλλιτέχνη ταξίδεψαν μαζί του καθ ‘όλη τη διάρκεια της ζωής του και μπορεί να είχε ολοκληρώσει τη Μόνα Λίζα πολλά χρόνια αργότερα στη Γαλλία, με μία εκτίμηση μέχρι το 1516.

Ο τίτλος του πίνακα χρονολογείται στο 1550. Μία γνωριμία τουλάχιστον μερικών από την οικογένεια του Φραντσέσκο, ο Τζόρτζο Βαζάρι, έγραψε: «Ο Λεονάρντο ανέλαβε να ζωγραφίσει, για τον Φραντσέσκο ντελ Τζοκόντο, την προσωπογραφία της Μόνα Λίζα, τη σύζυγό του» (ιταλικά: Prese Lionardo a fare per Francesco del Giocondo il ritratto di mona Lisa sua moglie.‎). Το ιταλικό όνομα του πίνακα La Gioconda είναι η θηλυκή μορφή του συζυγικού επωνύμου της. Στα γαλλικά είναι γνωστός ως La Joconde. Αν και προέρχεται από το συζυγικό επώνυμο της Λίζα, υπάρχει η έννοια ότι το όνομα προέρχεται από τη λέξη για το «ευτυχισμένη» (gioconda).

Οι εικασίες έδωσαν το όνομα της Λίζα σε τουλάχιστον τέσσερις διαφορετικούς πίνακες και την ταυτότητά της σε τουλάχιστον δέκα διαφορετικούς ανθρώπους. Μέχρι το τέλος του 20ού αιώνα, ο πίνακας ήταν μία παγκόσμια εικονοποίηση που είχε χρησιμοποιηθεί σε περισσότερους από 300 άλλους πίνακες και σε 2.000 διαφημίσεις, όπου εμφανιζόταν κατά μέσο όρο σε μία νέα διαφήμιση κάθε εβδομάδα.

Το 2005, ένας εμπειρογνώμονας της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης της Χαϊδελβέργης ανακάλυψε μία σημείωση περιθωρίου στη συλλογή της βιβλιοθήκης, η οποία καθιέρωσε με σιγουριά την παραδοσιακή άποψη ότι η καθήμενη ήταν η Λίζα. Το σημείωμα, που γράφτηκε από τον Αγκοστίνο Βεσπούτσι το 1503, δηλώνει ότι ο Λεονάρντο δούλευε σε μία προσωπογραφία της Λίζα ντελ Τζοκόντο. Η Μονά Λίζα φυλάσσεται στη Γαλλία από τον 16ο αιώνα, όταν αποκτήθηκε από τον Βασιλιά Φραγκίσκο Α’. Μετά τη Γαλλική Επανάσταση, έγινε ιδιοκτησία της ίδιας της Γαλλικής Δημοκρατίας. Σήμερα, περίπου 6 εκατομμύρια άνθρωποι επισκέπτονται τον πίνακα κάθε χρόνο στο Λούβρο του Παρισιού, όπου αποτελεί μέρος μίας γαλλικής εθνικής συλλογής.

Έχει γίνει τραγούδι, μελωδία, ταινία, λατρεμένο σοκολατάκι και έχει δώσει έμπνευση και υλικό από διαφημίσεις μέχρι σημαντικές απομιμήσεις. Το σίγουρο είναι ότι το χαμόγελό της παραμένει αινιγματικό και σίγουρα έχει περάσει στην Ιστορία.